Halı Dokuma Nasıl Yapılır?
Halı dokuma uzun yüzyıllardır birçok kültürünün çok önemli bir parçası olarak nesilden nesile aktarılmıştır. İpler, birbirinden geçirilerek insanların en büyük ısınma sorunlarına çözüm olmuştur. Ayrıca dokumacılığı yapanlar; halılardaki motifler, renkler ve kompozisyonlarla toplumsal olaylardan duygularına birçok temayı halılarla ölümsüzleştirmişlerdir. Halılar, sadece yer aksesuarı olarak kullanılmamıştır. Çoğu zaman evlerde, göçebelerin çadırlarında duvar süsü olarak da yer edinmiştir. Türklerin yaşam alanlarında doğan halı dokuma bir sanat olarak adlandırılmıştır. Göçebe Türkler ziyaret ettikleri bölgelere halı dokumacılık sanatını götürerek farklı kültürlerin de halı dokumacılığı ile tanışmasını sağlamışlardır.
Önce elle, sonraları özel halı dokuma makineleri ile, en son ise fabrikalarda dokunan halılar birçok yöntemle üretilirler. Her halı veya kilim, genel olarak beş farklı teknikle dokunurlar ve birçok düğüm tarzına sahiptirler. Halı dokuma çeşitleri birbirinden farklı klasik halı modelleri ortaya çıkmasını da sağlarlar. Peki halı aslında nedir? Halıya kelime anlamı olarak bakılırsa; pamuk, yün, ipek, kıl gibi ipliklerin halının boyuna yan yana dizilmesiyle çözgü iskelet oluşur. Çözgü iskelette her çift tele yün, ipek, floş iplerinin farklı tekniklerle ilme bağlanıp üzerine atkı ipliği kirkit adı verilen bir sıkıştırma aleti ile sıkıştırarak dokunması sonucu oluşan yüzey bir halıdır. Çözgü ve atkı adı verilen ipler dikey ve yatay şekillerde konumlandırılmışlardır.
Dokuma Teknikleri
Kilim Tekniği
En sık kullanılan halı dokuma çeşidi kilim tekniğidir. Motiflerin bulunduğu belirli alanlarda, atkı ipliğin çözgülerin alttan ve üstten geçerek başka bir motife kadar giderek motifleri oluşturması tekniğidir. Motifler; bölüm bölüm veya sırayla dokunabilirler. Kilimin ön yüzündeki desenleri, atkı iplikler çözgü ipliklerin arasından geçerek oluşturduğu düzen ortaya çıkarır. Kilim tekniği kendi içerisinde de ilikli kilim, desen sınırları eğik kilim, eğri atkılı kilim, çift kenetleme ile dokunan kilim ve sarma konturu kilim şeklinde alt dallara da ayrılır. Ayrıca kilimler geometrik desenler, çiçek motifleri, hayvan figürleri veya sanatçının içinden gelen herhangi bir şekille dokunabilirler.
Cicim Tekniği
Cicim dokuma tekniği de kilim dokuma gibi düz dokuma yöntemlerinden biridir. Cicim tekniği iki kişiyle yapılmasından dolayı uzun yıllardır kadınların hem çalışıp hem de sosyalleştiği bir dokuma yöntemi olmuştur. İplikler önden arkaya geçirilerek, renkli ipliklerin çözgü ipliklerin arasında çapraz bir yol çizmesi sağlanır. Böylelikle cicim dokuma tekniği gerçekleşmiş olur. Cicim dokuma tekniği sonucu ortaya çıkan dokumada, motifler sonradan eklenmiş gibi bir kabartıya sahiptir.
Zili Tekniği
Zili tekniği, cicim dokuma tekniğine çok benzese de en büyük farkları ipliklerin birbirine dolanış tarzıdır. Zili tekniğinde kullanılan desenler daha çok keskin çizgiler ve geometrik desenlerden oluşur. Ayrıca renklerin kontrastına da sıkça yer verilen bu dokuma türü hem modern hem geleneksel bir halı görünümüne yol açabilir. Buna rağmen bölgesel bir halı dokuma çeşidi olarak adlandırılır. Ancak zili tekniğinde halı dokumak çok zor olduğundan bu teknik bir sanat olarak da geçer.
Noppen Dokuma Tekniği
Noppen dokuma tekniği Almanca’dan gelen bir isme sahiptir. Noppen kelimesi Almancada top veya topaç anlamına gelir. Bu dokuma tekniğinde de uygulanan desenler top şeklinde bir kabartmayla sonuçlandığından adı Noppen olarak verilmiştir. Bu top şeklindeki desenler sadece bir motif olarak değil diğer desenlerin de öne çıkarılmasında kullanılırlar. Bu teknik çok detaylı bir çalışma gerektirdiğinden nadir kullanılan bir dokuma yöntemidir.
Sumak Dokuma Tekniği
Sumak dokuma tekniği diğer dokuma tekniklerinin aksine üçüncü bir ipin kullanımını gerektirir. İplerin yaygının tersinden diğer iplerin arasından geçirilmesiyle ortaya çıkar. Aradan geçirilen üçüncü ip, atkı ve çözgünün arasından geçirilir. Bu renkli ipliklerin sumak dokuma tekniği ile işlenmesi sonucu daha detaylı motiflerin ortaya çıkmasına yol açar. Bu nedenle sumak dokuma tekniği kullanılan halılar daha çok dekorasyon amaçlı kullanılırlar.
Düğüm Çeşitleri
Türk - Gördes Düğümü
Türk-Gördes düğüm çeşidi adını Manisa’nın Gördes ilçesinden almıştır. Çift çözgüye yapılan bir düğüm çeşididir. İpliklerin uçları, iki çözgünün arkasına dolanarak hızlıca çekilmesiyle düğüm haline getirilir. Sıkıca çekilerek düğümlenmesinden ötürü çok sıkı ve sağlam bir dokumaya yol açar. Geometrik desenlerin şeklinin yaratılmasında büyük bir önem taşır.
İspanyol Düğümü
İspanyol düğümü aynı zamanda “Gaudena”, “Gaudina” ve “Gaudine” isimleriyle de anılır. Adından da anlaşıldığı üzere genellikle İspanya’da kullanılan bu düğüm çeşidi İspanya’nın geleneksel halılarında kullanılır. Bu teknikte düğümler ipliklerin arasında daha farklı bir biçimde oluşturulurlar. Her düğüm, iki farklı özgü ipi arasında oluşturulur. Ardından, iplik çift özgü arasında düğümlenir. Genellikle İpsanya’da kullanılan bir düğüm olduğundan Türkiye’de dokunan halılarda genellikle tercih edilmez.
İran - Sine Düğümü
Bu düğüm adını İran’ın Sine kentinden almıştır. Halı dokumacılık sırasında en sık kullanılan düğüm çeşitlerinden biridir. İki çözgü ipi kullanılan bu düğüm çeşidinde renkli yün bir ipliğin bir ucu çözgüye bağlanırken diğer ucu ikinci çözgünün atkısını dolar ve önde bırakılır. Bu sayede daha ince ve detaylı dokumalar yapılabilir. Ayrıca yumuşak bir halı dokumasına da neden olur.
Hekim Düğümü
Türkiye’deki halı dokumacılığında sıkça kullanılan bir düğüm yöntemidir hekim düğümü. İki çözgü ipin arasından bir iplik ucu geçirilir ve iki çözgünün de arkasından dolandırılarak ortalarından sıkıca çekilir. Son olarak iplik uçları arasından atkı geçirilir ve sıkıştırılır. Böylelikle gerçekten dayanıklı bir düğüm elde edilmiş olur.
Halı Dokumak İçin Hangi Malzemeler Gereklidir?
Halı dokuma sonucu ortaya çıkan desenler ve halının kalitesi tamamen kullanılan malzemelere ve halının dokunma biçimine bağlı olarak değişir. Bu nedenle halı dokuma yapımı esnasında sanatçılar gerçekten çok detaylı çalışmalı ve kullanılacak malzemeler yüksek kalitede seçilmelidir. Aksi takdirde ortaya çıkan halı gösterilen emeğin sonuçlarını vermeyecektir.
Halı dokuma için gerekli malzemeler arasından en temel olan malzeme dokuma tezgahıdır. Dokumalar için birçok tezgâh çeşidi vardır ancak halı dokumalarda dikey tezgahlar tercih edilmelidir. Ardından kirkit denen bir alete ihtiyaç duyulur. Bu alet yün ve ipliklerin sıkıştırılmasında büyük önem taşır. Son olarak ise temel malzemeler olan iplik ve yün elde edilmelidir. Ancak yün ve iplik, doğal ve kaliteli bir yapıya sahip olmalıdır. Halı dokumak için ihtiyaç duyulan malzemeler temin edildikten sonra dokuma işlemine başlanabilir.
Ancak bu süreç çok emek isteyen, detaylara dikkat verilmesi gereken ve deneyime dayalı bir işlemdir. Dokuma tezgâhı büyük sırıkların birbirine geçirilmesiyle oluşturulur. Ardından tezgâha üst kısmından alt kısmına dikey şekilde yünler bağlanır. Bu gergin iplere çözgü denir ve çözgüler halının temel hatlarını oluştururlar. Çözgülerin arasından geçirilip düğümler halinde dokunan ipliklere de atkı adı verilir. Atkılar ipliklere geçirilerek düğüm sıraları tamamlandıkça kirkit ile aşağı doğru sıkıştırılırlar. Aşağıdan başlayan halı dokuma aşamaları tezgâhın en üstüne gelince sona erer.